Rozwój mowy dziecka w okresie przedszkolnym
Okres przedszkolny to czas bardzo intensywnych zmian w życiu dziecka. Podczas tych kilku lat spędzonych w murach placówki maluch uczy się i bawi, rozwija swoje zdolności oraz nabywa nowe umiejętności. Sprawia to, iż z małego przedszkolaka wyrasta samodzielny oraz przygotowany do nowego wyzwania jakim jest edukacja szkolna uczeń.
Na każdym etapie dojrzewania przedszkolnego, dziecko doskonali nabyte wcześniej sprawności z zakresu motoryki, procesów poznawczych, rozwoju emocjonalnego i społecznego oraz mowy. W sprzyjających warunkach, przy stymulacji odpowiedniej do potrzeb dziecka, wszystkie sfery rozwijają się harmonijnie.
Prawidłowy rozwój mowy i komunikacji w wieku przedszkolnym łączy się ze wszystkimi wymienionymi aspektami i jest opisany poniżej.
DZIECKO 3 – LETNIE
Trzylatek jest sprawny motorycznie, potrafi biegać, skakać, maszerować do muzyki, wspinać się oraz rzucać piłką. Jeździ na trzykołowym rowerku lub hulajnodze. Maluch chętnie bierze udział w zabawach manualnych, takich jak ugniatanie, rysowanie czy malowanie, przy czym trudność mogą mu jeszcze sprawiać precyzyjne ruchy dłoni i ciała. Normalizacja napięcia mięśniowego, która wiąże się z umiejętnościami w obrębie motoryki dużej i małej ma znaczny wpływ na pracę narządów artykulacyjnych, więc wskazane jest jak najczęstsze, różnorodne stymulowanie tych obszarów.
Błędne jest przekonanie, iż niemówiące lub mało mówiące dziecko „rozgada się” w przedszkolu, będąc w stałym kontakcie z rówieśnikami. Zdarzają się przypadki w których ma to miejsce, jednak często taka sytuacja wiąże się w występującymi u dziecka zaburzeniami w rozwoju mowy, które należałoby jak najszybciej skonsultować ze specjalistą i podjąć odpowiednie działania.
Mowa normatywnie rozwijającego się trzylatka powinna być ukształtowana na tyle, aby dziecko mogło swobodnie komunikować się z innymi oraz posługiwać się kilkuwyrazowymi wypowiedziami oraz zdaniami złożonymi.
Zazwyczaj dziecko w tym wieku mówi dużo i chętnie, zna około 1000 słów. Są to przede wszystkim rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki. Zjawiska, które można zauważyć w jego wymowie to: metatezy – przestawianie głosek lub sylab w obrębie wyrazu (np. pupaga zamiast papuga), asymilacje – upodobnienie głosek (np. lalonik zamiast balonik) czy kontaminacje (łączenie dwóch słów w jedno). Zjawiska te są czymś naturalnym i występują jeszcze na przełomie drugiego i trzeciego roku życia, ale w okresie przedszkolnym powinny powoli wygasać.
Dziecko trzyletnie jest bardzo impulsywne i zmienne w swoich uczuciach i nastrojach. Jego emocje szybko się wytwarzają, ale też szybko gasną, a raczej przeradzają się w inne, nawet krańcowo odmienne uczucia. Dziecko niemal w jednej chwili potrafi przejść od śmiechu do łez, od spokojnej zabawy do płaczu i grymasów. Tę zmienność uczuć u dzieci nazywamy labilnością uczuciową. Pomimo, iż maluch odczuwa bardzo silnie emocje, nie zawsze jest w stanie je odpowiednio nazwać.
Charakterystyczne dla dziecka w tym okresie jest myślenie sensoryczno – motoryczne, które występuje dzięki spostrzeganiu połączonym z bezpośrednim działaniem, gdy dziecko w sposób samodzielny doświadcza otaczającego go świata, poznaje go wielozmysłowo. Najczęściej trzylatek zwraca uwagę na bodźce wzrokowe, interesuje go to co duże, kolorowe i wyróżniające się z otoczenia. Rozróżnia kolory, choć może nie znać ich nazw.
Dziecko potrafi rozpoznać odgłosy z najbliższego otoczenia. Chętnie śpiewa piosenki i naśladuje dźwięki. Reaguje na proste polecenia słowne np. potrafi wskazać poszczególne części ciała, przynieść zabawkę o którą poprosi rozmówca oraz podać swoje imię.
W zakresie artykulacji, dziecko w wieku trzech lat powinno pionizować język na tyle, aby przekształceniu uległo połykanie o typie niemowlęcym (gdzie język leży płasko na dnie jamy ustnej) na połykanie o typie dojrzałym. Prawidłowo powinna być wymawiana głoska „l”. Zdarza się, iż dziecko w tym wieku realizuje już właściwie głoski „sz, ż, cz, dż” i/lub „s, z, c, dz”, jednak często – do 4 roku życia – mogą być one jeszcze wymawiane jako „ś, ź, ć, d,ź”. Zdarza się, że w mowie trzylatka, zamiast głosek „k, g” pojawiają się głoski „t,d”, natomiast głoski „ą, ę” na końcu wyrazu są zamieniane na „om, em”. W tym wieku jest to norma rozwojowa, a dziecko ma czas na przyswojenie danych dźwięków.
Jeżeli jednak mowa charakteryzuje się dużą niestałością w realizacji głosek (dużo dźwięków jest zamienianych a wyrazów skracanych nie zawsze w taki sam sposób) warto wykonać badanie słuchu u audiologa, który zbada ucho wewnętrzne i sprawdzi czy dziecko nie ma niedosłuchu, lub u otolaryngologa – który skontroluje, czy w uchu nie pojawił się płyn. Zdarza się – zwłaszcza w młodszym wieku przedszkolnym – iż zalegająca w uchu środkowym substancja np. po przebytym zapaleniu ucha lub długotrwałych infekcjach kataralnych – zniekształca dźwięki wysłuchiwane przez dziecko, co w konsekwencji prowadzi do nieprawidłowej realizacji tych dźwięków i zaburza proces nabywania nowych głosek.
DZIECKO 4 LETNIE
W rozwoju czterolatków następuje wzrost sprawności motorycznej, pojawiają się nowe umiejętności, proste ruchy łączone są w kombinacje ruchowe, np. bieg i skok, bieg i kopnięcie piłki, chwyt i rzut piłką. Dziecko 4-letnie nie potrafi długo skupić się na wykonywanej czynności, dlatego często zmienia rodzaje aktywności. Staje się coraz bardziej samodzielne w kwestii np. ubierania się czy wiązania butów. Większa sprawność widoczna jest także w obszarze narządów mowy: dziecko potrafi świadomie sterować językiem i wargami, zwiększa się precyzja tych ruchów.
Lepiej niż trzylatek, czterolatek potrafi współdziałać z innymi dziećmi, bawić się wspólnie a nie tylko „obok siebie”. W tym okresie życia pojawia się zabawy tematyczne i symboliczne – zabawa „na niby”, w której dziecko bawi się nie tylko zabawkami ale również przedmiotami, symbolizującymi coś innego.
Zaczyna interesować się również literami, rysuje proste kształty oraz podejmuje próby cięcia papieru nożyczkami. Jego umiejętności grafomotoryczne doskonalą się. Polepszeniu ulega percepcja słuchowa, a także umiejętność utrzymania uwagi – dziecko czteroletnie potrafi uważnie wysłuchać opowiadania i opowiedzieć o nim, oraz podzielić proste wyrazy na sylaby. Czterolatek świetnie radzi sobie z szeregowaniem rzeczy uwzględniając ich podobieństwa i różnice. Potrafi zakwalifikować przedmioty do jakiejś grupy ze względu na daną cechę.
Dziecko czteroletnie chętnie i dużo opowiada o tym co aktualnie robi, ale również wybiega poza aktualnie przeżywaną sytuację i mówi o wydarzeniach z przeszłości lub przyszłości. Potrafi opowiedzieć historię z zachowaniem ciągu przyczynowo – skutkowego oraz dostosować swoją wypowiedź do wybranych sytuacji osób i celów
Czterolatek odpowiada adekwatnie na pytania, wykonuje polecenia (także złożone), pyta o znaczenie nowych dla niego słów. W jego wypowiedziach pojawiają się jeszcze agramatyzmy, ale przejawia chęć dzielenia się swoimi spostrzeżeniami oraz zaciekawienie poprawnością językową. Zaczyna rozumieć oraz stosować wyrażenia przyimkowe oraz nazwy kolorów. Zdania, które tworzy stają się coraz bardziej rozbudowane pod względem składni.
Wzrasta jego zasób słownictwa – zna ok. 1500 słów. Dzięki stopniowo nabywanej, większej sprawności aparatu artykulacyjnego, wymowa staje się coraz dokładniejsza. Niekiedy w tym okresie pojawia się już głoska „r”, ale często jest ona jeszcze wciąż wymawiana jako „l” lub dźwięk pośredni między tymi głoskami. W wymowie czterolatka powinny pojawić się już głoski szeregu syczącego „s, z, c, dz”. Podczas ich realizacji język leży płasko za dolnymi zębami, a czubek nie jest widoczny. W przypadku wymowy międzyzębowej tych głosek konieczna jest systematyczna terapia logopedyczna.
DZIECKO 5 LETNIE
Dla dziecka pięcioletniego jest to tak zwany „złoty okres” w rozwoju ruchowym, ponieważ nabiera płynności i harmonii ruchów. Zaczyna prawidłowo kopać piłkę coraz wyżej skakać oraz swobodnie biegać. W tym wieku dziecko ma dużą potrzebę ruchu, wypróbowywania swoich nowych umiejętności i ćwiczenia równowagi. Kształtują się wówczas także funkcje motoryczne, które pozwolą mu na sprawniejsze wykonywanie różnych czynności manipulacyjnych. Osiąga precyzyjność i dokładność ruchów palców, dłoni, stóp. Dzięki temu zaczyna się interesować zajęciami, które wymagają od niego precyzji. Sięga po drobne przedmioty, bawi się guzikami, drobnymi elementami zabawek. Doskonaleniu ulega także koordynacja wzrokowo – ruchowa.
Niektórzy pięciolatkowie rozpoczynają w tym wieku naukę pisania i czytania, inni jeszcze nie wykazują takich zainteresowań i nie jest to powód do niepokoju. Na ogół dziecko zaczyna coraz lepiej rozpoznawać kształty liter i cyfr oraz potrafi je odwzorować. Trudność mogą mu sprawiać litery o podobnym kształcie np.: M i W , B i D.
Pięciolatek dobrze radzi sobie w analizą sylabową (potrafi podzielić wyrazy na sylaby) oraz głoskową. Wyodrębnia głoski w wyrazie, zwłaszcza w nagłosie – na początku wyrazu. Umie stwierdzić, czy dana głoska występuje na początku wyrazu, w środku czy na końcu.
Dziecko w tym wieku omawia to co widzi, opisuje przedmioty oraz ich zastosowanie. Forma jego wypowiedzi ma charakter wielozdaniowy. Potrafi opowiedzieć o jakimś wydarzeniu oraz przewidzieć konsekwencje różnych działań. Coraz chętniej relacjonuje zdarzenia, których był świadkiem. Doskonali się umiejętność opowiadania historii z zachowaniem wszystkich jej elementów (np. kolejności zdarzeń, czasu i miejsca, powiązania przyczynowo – skutkowego, punktu kulminacyjnego opowieści). Wymowa dziecka staje się coraz bardziej poprawna. Znikają nieprawidłowości gramatyczne, dziecko dokonuje autokorekty, często też poprawia innych. Zdarza się, iż po przyswojeniu głoski „r”, jak i głosek szeregu szumiącego „sz, ż, cz, dż” w wymowie następuje etap hiperpoprawności (dziecko nadmiernie wykorzystuje głoskę którą dopiero co przyswoiło, np. zamiast samolot – szamolot, lustro – rustro).
DZIECKO 6 LETNIE
Sześciolatek chętnie się rusza, biega, skacze, wspina się. Ma dużą potrzebę ruchu i coraz częściej zwraca uwagę na efekt własnych działań. Sukcesy zaś skłaniają do wielokrotnego powtarzania czynności sprawiającej przyjemność, co sprzyja uczeniu się. Coraz większa sprawność w zakresie motoryki dużej i małej wpływa na ruchy aparatu artykulacyjnego. Można zauważyć w tym obszarze dużą precyzję i dokładność ruchów.
W tym okresie rozwija się pamięć dziecka. Jest ono w stanie zapamiętać coraz więcej informacji i lepiej rozumieć otaczający je świat. Potrafi szeregować, porównywać i klasyfikować poszczególne informacje.
Opowiada o zdarzeniach w różnych płaszczyznach czasowych. Stosuje rozwinięte, poprawne gramatycznie wypowiedzi. Jego słownictwo jest bogate i zawiera od 3500 do nawet 7000 wyrazów, w zależności od środowiska wychowawczego.
Ze względu na odpowiednie przygotowanie do nauki szkolnej, istotne jest przyswojenie przez dziecko sześcioletnie prawidłowej wymowy wszystkich głosek. Najczęściej w tym wieku opanowane są głoski „sz, ż, cz, dż” oraz „r”, chociaż zdarza się, iż są one jeszcze nieprawidłowo wymawiane ze względu na nieco osłabioną sprawność języka.
Wady wymowy , przede wszystkim substytucje (zamiany głosek np. „sz, ż, c, dż” na „s, z, c, dz”, mówienie „capka” zamiast „czapka” „skoła” zamiast „szkoła”) mogą negatywnie wpłynąć na naukę pisania i utrudnić dziecku nabywanie nowej umiejętności. Bardzo ważne w tym okresie jest uświadamianie dziecku różnicy między językiem mówionym oraz pisanym i podjęcie w razie potrzeby systematycznej pracy logopedycznej. Odpowiednia współpraca dziecka, rodzica oraz logopedy może zniwelować pojawiające się trudności i ułatwić przedszkolakowi start w nowy etap edukacji.
Artykuły:
Artykuł o znaczeniu prawidłowego toru oddechowego i o konsekwencjach nawykowego oddychania przez usta
http://mamaneurologopeda.pl/oddychac-tez-trzeba-umiec/
Artykuł o tym, jak zaburzenia w obszarze Integracji Sensorycznej mogą wpływać na rozwój kilkulatków
Artykuł o zapaleniu ucha środkowego – dlaczego jest istotne w kontekście mowy i jak sobie z nim radzić
Artykuł o wpływie wysokich technologii na rozwój mowy dziecka
https://centrummetodykrakowskiej.pl/blog/wplyw-wysokich-technologii-na-rozwoj-dziecka/
autorka tekstu: Dominika Osewska – logopeda
